blog

Nieuwe visie op Paulus

N.T. Wright theoloog van betekenis

Tijdens een gesprekje over de Britse theoloog N.T. Wright en de toenemende belangstelling voor zijn werk, grapte een collega-predikant: is Wright ‘all right'?! Het kan niet ontkend worden dat met name jonge theologen en predikanten Wright omarmen. Terecht?

Het is typerend – maar ik kan ernaast zitten – dat het werk van Wright juist nu zo in de belangstelling staat. Tijdens de studententijd lazen we met rode oortjes zijn Jesus and the Victory of God en The New Testament and the People of God en later natuurlijk ook zijn robuuste verdediging van de lichamelijke opstanding van de Heere Jezus in zijn The Resurrection of the Son of God. Deze boeken waren een verademing in een context van studie en onderzoek waarbij meer niet dan wel vaststond als het ging om het leven van Jezus.

Toch heb ik niet de indruk dat Wright toen al zo populair en bekend was. Dat kwam pas later. Vooral de laatste jaren. Het feit dat veel van zijn boeken nu in het Nederlands vertaald worden, zal daar ongetwijfeld aan bijdragen. Mijn indruk is dat zijn populariserende reeks The Bible for Everyone (in het Nederlands onder Mattheüs voor iedereen, etc.) dit alleen nog maar versterkt heeft.

Paulusonderzoek

In het onderzoek rond de brieven en theologie van Paulus deed zich eind jaren zeventig van de vorige eeuw een opmerkelijke wending voor. Lazen theologen Paulus voor die tijd met name door de bril van de Reformatie (vooral Luther), het nieuwe Paulusonderzoek focust zich met name op de vraag wat Paulus precies met rechtvaardiging bedoelt. Eerst werd aangenomen dat Paulus zich in zijn brieven met name richtte op het (wettische) jodendom, dat meende dat het door het doen van de werken van de wet gerechtvaardigd kon worden. Het ging dan om de individuele relatie van de mens tegenover God. De klassieke vraag dus: Hoe zal ík rechtvaardig verschijnen voor God?

Volgens de verdedigers van het zogenoemde New Perspective gebruikt de apostel de term rechtvaardigheid vooral om aan te geven dat Jood én heiden allebei door het geloof gerechtvaardigd worden. Paulus gebruikt dit begrip dus om de reikwijdte van Gods genade aan te duiden.
Het individuele treedt hier niet zozeer op de voorgrond, maar (juist) het collectieve. Rechtvaardiging wil zeggen dat Joden en heidenen samen tot Gods volk behoren. Door genade. Romeinen 3:28-29 kan als bewijstekst voor deze stelling dienen. Nadat Paulus eerst gezegd heeft dat de mens niet wordt gerechtvaardigd door de werken van de wet (maar door het geloof), vervolgt hij in één adem met te stellen: ‘Of is God alleen de God van de Joden? En ook niet van de heidenen? Ja, ook van de heidenen.’

E.P. Sanders

Deze nieuwe ziens- en leeswijze komt niet helemaal uit de lucht vallen. Ze staat in nauw verband met de studie binnen de nieuwtestamentische wetenschap over het jodendom tussen 200 voor en 200 na Christus. Hier hoort vooral de naam van E.P. Sanders bij. Deze betoogde in Paul and Palestian Judaism dat we tot dusverre met een karikatuur van het jodendom hebben geleefd. Het jodendom ten tijde van Paulus was volgens hem helemaal niet wettisch. Ook toen geloofde men hartstochtelijk in de redding door genade. De wet had niet zozeer de functie om tot Gods volk te gaan behoren, maar diende als een – wat wij zouden noemen – leefregel van de dankbaarheid bínnen het verbond. De Thora heeft nooit anders gefunctioneerd dan om het leven binnen het verbond te reguleren.
In het spoor van Sanders gingen vervolgens (met onderling ook wel weer verschillen) James D.G. Dunn en N.T. Wright.

Twee lijnen

De nieuwe visie op Paulus ontvangt bijval en kritiek. Andries Knevel noemde Wright zijn absolute theologenheld. De nieuwtestamenticus prof.dr. G.H. van Kooten uit Groningen schreef vijf jaar geleden in Wapenveld geheel overtuigd te zijn van dit nieuwe perspectief op Paulus. Zijn collega aan de Theologische Universiteit te Kampen, prof.dr. R. van Houwelingen, is een stuk genuanceerder.

Het is zonder meer winst te noemen dat The New Perspective aandacht vraagt voor de context waarin Paulus zijn brieven schreef. Daarbij kunnen we het begrip rechtvaardiging in bepaalde contexten inderdaad betrekken op de eenwording van Joden en niet-Joden in Christus. Maar waarom zou rechtvaardiging dan (opeens) niet meer gaan over de individuele relatie tussen God en mens? Kan het niet allebei? En verenigt de hierboven geciteerde tekst (Rom.3:28-29) juist niet de horizontale én verticale lijn?
Het is met name John Piper geweest die het tegen Wright opnam om de klassieke uitleg van de rechtvaardigheidsleer te blijven beklemtonen. Overigens heeft Wright die reformatorische visie nooit totaal ontkend, maar aan willen vullen met de nieuwere perspectieven. In zijn dissertatie geeft dr. M. Klaassen helder weer hoe het begrip rechtvaardiging in het Nieuwe Testament verschillende betekenissen heeft (afhankelijk van de context), waardoor het verticale met het horizontale verbonden kan worden.
Het één is waar, het ander is ook waar. Maar wel in de goede volgorde. De schuldige mens kan worden vrijgesproken op grond van Jezus’ sterven en opstanding. Dat geldt Jood en heiden.

Bondige tekstuitleg

Terug naar N.T. Wright. Ik wijs graag nog op een paar dingen die vanuit zijn meer populaire (en in het Nederlands vertaalde) geschriften ons worden aangereikt. Zo is het opvallend dat Wright in zijn commentaardeeltjes op het Nieuwe Testament in staat is kort en bondig de tekst uit te leggen, doorspekt met diverse voorbeelden. Dat mag gerust een prestatie worden genoemd. Het verklaart naar mijn idee ook de populariteit en het gebruik van deze reeks onder diverse predikanten. Hier krijg je een uitleg, waarbij tegelijk ook naar een toepassing gezocht wordt. Of we die toepassing klakkeloos moeten overnemen, is daarbij uiteraard de vraag. Hier zal de context waarin je zelf werkt en leeft een geducht woordje meespreken.

Toekomst

In zijn Verrast door hoop schrijft Wright met name over de toekomst. Kenmerkend daarbij is dat hij voortdurend beklemtoont dat er met Pasen iets wezenlijks is veranderd. De christelijke hoop heeft niet alleen te maken met dat wat nog komt, met de toekomst (de hemel, de heerlijkheid en dergelijke), maar we dienen te beseffen dat God nu al in de Zijnen werkt om de wereld te verlossen. De gelovigen worden daar dus helemaal in betrokken. Gerechtigheid heeft vooral betekenis voor de aarde en de wereld nu en vandaag.
In dit licht krijgen hemel en hel ook een andere betekenis. Welke precies wordt niet helemaal duidelijk, hoewel Wright graag afrekent met de gedachte dat ‘wij na de dood een enkele reis naar de hemel of naar de hel maken’.

Dan is er ook nog Eenvoudig christelijk, waarin Wright probeert kort en goed uiteen te zetten waar het in het christelijk geloof om gaat. Hoe je ook over bepaalde onderdelen denken mag, Wright is origineel en zijn stijl maakt dat je door blijft lezen, ook daar waar andere accenten worden gelegd. De grondlijn van het boek is dat we dienen te beseffen dat de nieuwe schepping nú begint.

Ethiek

Het boek Goed leven laat zich als een vervolg op Verrast door hoop en Eenvoudig christelijk lezen en gaat in op de ethiek voor christenen. Wright spreekt overigens liever niet over ethiek. Hij wil het liever hebben over het karakter van een christen, waarbij met name nieuwtestamentische teksten in zijn betoog een grote rol spelen. Opvallend in dit boek is de nadruk op het deugdzame leven van de christen hier en nu.

Ik vermoed dat onder predikanten het boek Nieuwe taken voor de kerk van nu ook wel bekend is. In dit werk valt de klemtoon op toerusting van kerkleden voor de taak die ze in de wereld nu en vandaag hebben. De kerk moet zich niet in een isolement opsluiten, maar krachtig weerstand bieden aan de diverse afgoden van deze tijd.

Betekenis

Wat is de betekenis van het werk van Wright? Ongetwijfeld dat we in hem een theoloog vinden die op een heldere en toegankelijke wijze theologie verbindt aan de dienst aan de samenleving, zoals Herman Paul en Bart Wallet terecht in hun gesprek met Wright in Oefenplaatsen duiden. Dat is pure winst. Voor welke predikant is juist dát niet de worsteling: het aloude Evangelie voor nú vertolken. En dat iedere week opnieuw.
Men proeft bij Wright de passie dat volledig serieus te nemen. Daarbij schaamt hij zich niet klassiek-orthodoxe standpunten in te nemen. Men leze bijvoorbeeld zijn commentaardeeltje op de Romeinenbrief ten aanzien van de visie op homoseksualiteit.
Sommigen noemen Wright de C.S. Lewis van onze tijd. Of dat helemaal terecht is, betwijfel ik, hoewel de vergelijking ook weer niet helemaal uit de lucht komt vallen en tot op zekere hoogte te verdedigen valt.

Vragen

Er zijn echter ook wel vragen die ik Wright wil voorleggen. Hierboven noemde ik al zijn visie op de rechtvaardiging. Moeten we willen kiezen tussen of-of? Is er trouwens – ik stel het voorzichtig – een bepaald verband tussen de nieuwe visie op Paulus’ rechtvaardigingsleer en de visie op Israël zoals die zich vandaag onder een aantal – vooral jongere – predikanten manifesteert?

Met een sterke focus op het leven van de christen nu, lijkt de horizon van de toekomst bij Wright wat wazig te blijven. Bepaalde opmerkingen in Verrast door hoop over de eeuwigheid, hemel en hel doen gereformeerde wenkbrauwen soms fronsen. Zegt de Schrift bijna niets over de hemel? Is er straks werkelijk een wereldeinde zonder gericht? Daar lijkt me toch meer over te zeggen.
Wright zou ergens geschreven te hebben dat ongeveer een derde van wat hij gelooft, niet juist is. Alleen, hij weet niet welk deel dat derde deel is. Dat is een opmerking die je zorgvuldig moeten overwegen. Voor ons allemaal geldt dat ons kennen ten dele is. Pas straks, als Hij terugkomt, zullen we Hem kennen zoals Hij gekend wil zijn. Van aangezicht tot aangezicht.

C.H. Hogendoorn

Ds. C.H. Hogendoorn is hervormd predikant te Oud-Beijerland en lid van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond.