Luther: ‘Onkunde is van de duivel’

Toen Filips II tijdens zijn oriëntatiebezoek aan de Nederlanden in 1549 in Leiden kwam, viel hem op dat vrijwel alle mensen konden lezen en schrijven. Dat was voordat de Reformatie in deze stad haar beslag kreeg, schrijft dr. A. de Muynck.

De Lage Landen kenden een relatief hoge geletterdheid. Iets dergelijks zien we in de streek waar Luther vandaan kwam. Ook in de tijd voorafgaande aan 31 oktober 1517 was er niet alleen basisonderwijs, maar ook hoger onderwijs. De Reformatie kon er niet komen zonder deze vormen van onderwijs. Tegelijk heeft ze er een belangrijke impuls aan gegeven. Waaruit bestond die en hoe konden de ideeën van de Reformatie doorwerken?

Zelfstandig

De meest in het oog springende omslag heeft te maken met de positie van de gelovige. Werd men voorheen verondersteld te geloven op gezag van de kerk, in de Reformatie kreeg de positie van het individu het volle gewicht. Geloven deed je niet langer meer omdat de paus dit voorschreef, maar omdat God dit van de mens vraagt. Een mens kon zelfstandig tot God naderen, dat hoefde niet door bemiddeling van een geestelijke. Het onderscheid tussen geestelijken en leken verdween. Luther was hier radicaal in, omdat hij geloofde dat niet een kerkelijke positie, maar de doop beslissend was: ‘Want,’ zo zegt hij, ‘wat uit de doop gekropen is, mag zich erop beroemen dat het als gewijd is als priester, bisschop en paus.’

Dat stelt ook nieuwe eisen aan de gelovigen. Je bent in je oordelen immers niet meer afhankelijk van wat de kerk voorschrijft, maar bent geroepen om zelfstandig te beslissen. Elementaire vorming van de leek is daarom onontbeerlijk. Het leesonderwijs had hoge prioriteit. Iedereen was geroepen om de Schrift te bestuderen, en als het even kon ook geschriften die hier uitleg bij gaven. Dat werd aan het eind van de vijftiende en het begin van de zestiende eeuw steeds meer mogelijk vanwege de boekdrukkunst. 

Onkunde

Luther hekelt de onkunde onder het volk die hij tijdens zijn reizen tegenkomt. Deze is onder andere bevorderd door het leeglopen van de kloosters, waar voorheen het onderwijs verzorgd werd. De reformator is stevig in zijn uitspraken: onkunde is iets van de duivel. Mensen die hun kinderen niet naar school sturen, omdat ze denken dat er wel geld te verdienen valt met een beetje handel, spelen de duivel in de kaart.

Lees de volledige tekst van dit artikel in De Waarheidsvriend van 23 februari 2017, een themanummer dat gewijd is aan de Reformatie.