Hoe we Gods stem vernemen
Gemeenten hebben het nodig dat het Woord van God bediend wordt. Het Woord moet als gebroken brood, en voor de allerkleinsten nog een beetje in melk gesopt, aan de gemeente worden aangereikt. Er moet niet maar wat ‘gefreewheeld’ worden op versleten termen.
In 2021 verscheen Op verhoogde toon, het verzameld werk van de markante dominee Leendert Kievit (1918-1990). De oudere generatie, die hem destijds ‘live’ hoorde preken, werd diep geraakt. In onze tijd wordt soms gezegd dat we het moeilijk zijn gaan vinden om de Bijbel op een frisse en gelovige manier tot ons te nemen. We bestuderen bijbelteksten grondig op exegetisch en hermeneutisch niveau (interpretatie van de tekst). We proberen antwoorden te vinden op vragen die vandaag spelen, zoals bijvoorbeeld rondom homoseksualiteit, vrouw in het ambt en schepping en evolutie. Er worden pogingen gedaan om intellectueel of dogmatisch grip te krijgen op Schriftpassages. Ondertussen ervaren we het als ingewikkeld om de Bijbel zo te ontvangen dat we God erin ontmoeten. Hoe vernemen we de stem van de levende God? Hoe resoneert deze stem in ons leven? Hoe wordt geloof geboren en gevoed? Naar mijn overtuiging kan ds. L. Kievit ons helpen om geestelijk ontvankelijk te worden voor Gods Woord.
God wil met je praten
Tijdens het lezen van Kievits preken en meditaties werd ik geraakt door zijn frisse en gelovige omgang met de Bijbel. Voor ds. Kievit is de Schrift geen ‘ding’, geen tekstboek, geen statisch gegeven. De Schrift is een dynamische werkelijkheid. Ze maakt onderdeel uit van Gods omgang met de mens. Zodra je de Bijbel opent, ‘gebeurt’ er communicatie tussen God en mens. Niet wij interpreteren Schriftteksten, het is andersom: God komt in Zijn Woord ons nabij. Als ds. Kievit op 9 april 1984 zijn afscheidspreek houdt in de Sint-Janskerk in Gouda, brengt hij iets van dit geheim onder woorden: ‘Het Woord van God is het Evangelie. Het komt écht bij God vandaan. Het gaat écht van God uit. Hij is het Die het veroordelende Woord spreekt en Die het verlossende Woord spreekt. Hij komt ons als het ware tegemoet en zegt: ‘Ik wil eens met je praten. Waarover? Dat laat zich raden, uit het Woord van God.’
Wat mij betreft is dit een kernzin: ‘Ik wil eens met je praten.’ Dat actuele gesprek is het diepste geheim van de Schrift. Als je dit beseft, wordt ook de zondagse preek zeer fundamenteel. De preek is veel meer dan uitleg en toepassing van een tekst. Als het goed is, wordt in de verkondiging de Schrift op zo’n wijze ontsloten dat daarin het actuele gesprek tussen God en mens gebeurt. De Geest wil de preek voor dat hoge doel gebruiken. God spreekt en handelt door de verkondiging – in onze tijd, in ons leven, in de kerk, in de wereld.
Soms merk je dat ds. Kievit bezorgd is dat deze sprankelende en levende omgang met de Schrift aan het verdwijnen is. Als zijn goede vriend ds. J.J. van der Krift op 21 februari 1973 overlijdt, zegt hij in de rouwdienst dat er veel wordt gepreekt, maar dat gemeenten en dienaren van het Woord het nodig hebben dat het Woord echt bediend wordt. Daar leeft de gemeente van.
Concentratie doordeweeks
Als jonge dominee vandaag weet ik mij door deze existentiële omgang met de Schrift geïnspireerd. Als je op zondag de preekstoel beklimt, mag je dienstbaar zijn aan een geheim: de preek mag het gesprek tussen God en mens dienen. Het gesprek waarin God in Christus oordeelt en verlost. Hier raken we aan de ‘ziel’ van het predikantschap. Ik begreep dat ds. Kievit zich hier ook doordeweeks van bewust was. Als je op maandag onaangekondigd zijn studeerkamer binnenstapte, zat hij gebogen over Hebreeuwse en Griekse teksten, en dan niet per se het gedeelte waar hij zondags over preekte. Als dominee wilde hij ‘wonen’ in het huis van de Schrift. Prachtig om je voor ogen te houden als je als jonge dominee vandaag zomaar opgeslokt wordt door overlegjes en mails. Wil je dat Christus’ heil op zondag daadwerkelijk gebeurt, dan vraagt dat om concentratie doordeweeks in de vorm van studie, gebed, ontvankelijkheid en geestelijk leven.
Geen woord over de actualiteit
Ds. Kievit ging op een eigen manier om met actuele thema’s in zijn dagen. Ter illustratie belicht ik drie onderwerpen: schepping, Israël en het opkomende atheïsme.
Schepping. Op 8 december 1970 houdt ds. Kievit in de Goudse Sint-Janskerk een catechismuspreek over schepping. Hoe gaat hij te werk? Een kernachtige zin is: ‘Wat een geweldig woord is dat eigenlijk: God. God is Schepper. De schepping is Gods werk. Vader, Zoon, Geest. De catechismus handelt slechts terloops over de schepping. Hoe zit het eigenlijk met de schepping? Kunnen wij uit hemel en aarde en al wat erin is, kortom alles wat is, opmaken dat de werkelijkheid een geschapen werkelijkheid is? Spaar de moeite. Door het geloof verstaan wij dat de wereld door het woord Gods tot stand is gebracht. Welk geloof? Dat God, de Schepper van hemel en aarde, mijn God en Vader is.’ Prachtige woorden om als kerkganger tot je door te laten dringen.
Het valt wel op dat ds. Kievit nauwelijks ingaat op actuele vragen. Wetenschappelijke en maatschappelijke vragen rond schepping en evolutie laat hij bijvoorbeeld volledig rusten.
Israël. Eenzelfde ervaring deed ik op toen ik een preek las over de aangrijpende woorden: ‘Laat Zijn bloed maar komen over ons en over onze kinderen.’ (Matt.27:25) Ds. Kievit houdt deze preek twee keer: in zijn eerste gemeente Schoonrewoerd op 11 maart 1945 en later ook in Putten op 2 maart 1947. Ds. Kievit werkt op indrukwekkende wijze uit dat de tekst niet alleen een aanklacht is tegen de gelovige, maar dat ze ook heil bevat: ‘Voor het geloof is elke druppel bloed van Christus een parel van grote waarde. Dat is mijn rijkdom. Het bloed van Jezus Christus reinigt van alle zonden.’ Dit is diepe taal die de gemeente ontvangt.
Het is tegelijk verbazend dat ds. Kievit ook in deze preek met geen woord rept over de actualiteit. De preek wordt in en na de Tweede Wereldoorlog gehouden, dus voor je gevoel kun je nauwelijks om het levende Jodendom, de Holocaust en nazi-Duitsland heen. Toch zwijgt ds. Kievit hierover. Het verbaast me des te meer, omdat hij Miskotte kende, zijn theologisch werk las en zelfs treinreizen met hem maakte. Miskotte was in deze jaren juist nadrukkelijk bezig met de verwerking van Israël en zijn lijden in zijn eigen theologie.
Atheïsme. Het derde actuele onderwerp dat ds. Kievit wel sterk doordenkt, is het opkomende atheïsme in de maatschappij. In 1965 schrijft hij een meditatie in Theologia Reformata over Psalm 10:4: ‘Al zijn gedachten zijn dat er geen God is.’ De titel boven de meditatie is ‘Het Godsbestaan’. In deze meditatie peilt hij het atheïsme heel diep: ‘Dat er geen God is betekent dus: de mens rekent niet met Hem. God speelt geen rol in zijn leven. Wie God in de praktijk van zijn leven verdringt tot aan de uiterste randen van het bestaan, moet zich niet verwonderen dat hij ook theoretisch ineens over de rand glijdt en verdwijnt.’ Deze zinnen zijn profetisch: atheïsme begint vaak praktisch om te eindigen met de theoretische ontkenning van Gods bestaan. Ze laten zien hoezeer ds. Kievit de grote afkalving van kerk en geloof voorvoelde. Toch is het opvallend dat ds. Kievit zijn gedachten hierover in een theologisch vakblad ter sprake brengt, terwijl hij er in de zondagse verkondiging nauwelijks op ingaat. Hoe moeten we dit duiden? Mijn interpretatie is dat ds. Kievit zich theologisch diepgaand betrokken wist op actuele thema’s zoals schepping, Israël en atheïsme. ’s Zondags wist hij zich evenwel geroepen om zich te richten op de essentie van de verkondiging: de omgang tussen God en de gemeente, de unio mystica (geestelijke vereniging) tussen Christus en de gelovige. Alle andere thema’s, hoe urgent ook, zijn dan secundair.
Agenda van Christus
De concentratie van ds. Kievit op de kern geeft enerzijds rust. In de verkondiging hoef je niet op een hijgerige manier op actuele thema’s in te gaan. De kerk volgt een eigen agenda, de agenda van Christus. Anderzijds is mijn vraag of het juist ook niet onze roeping is om grote vragen van onze tijd en cultuur ter sprake te brengen. We mogen er toch op vertrouwen dat God onze huidige kwesties aankan? Kan de verkondiging juist niet aan glans en diepte winnen als alle facetten van het (geloofs)- leven ’s zondags meedoen in de communicatie tussen Christus en ons?
Ds. Kievits authentieke en vurige geloof in Christus is en blijft echter indrukwekkend. Dat doortrekt elke preek. ‘Zie het Lam Gods’ is de tekst die te lezen is op zijn grafsteen. Daar draaide het om in leven van deze sprankelende predikant. Om Christus, om het Lam, om God, uit Wie en tot Wie en door Wie alle dingen zijn. In dat spoor mogen wij als nieuwe generatie hopelijk verdergaan.