Rondom echtscheiding blijft het richting de kinderen vaak stil. Dit probleem motiveerde mij om de ervaring van kinderen van gescheiden ouders in een kerkelijke context te onderzoeken. Ik deel graag hun ervaringen en mijn bevindingen om wat verlegenheid weg te nemen.
Door de eeuwen heen heeft de kerk rondom overgangsmomenten, zoals geboorte of overlijden, houvast gegeven, zin verleend of troost geboden. Richting kinderen die de keuze voor een echtscheiding van hun ouders zelf niet hebben gemaakt, blijft het echter vaak stil. Voor mijn scriptie heb ik daarom binnen de kerkelijke context zes volwassen kinderen geïnterviewd over de scheiding van hun ouders. Vijf van hen groeiden op in een gemeente die zich rekent tot de Gereformeerde Bond.
Minder binding
Ondanks vele wetenschappelijke artikelen over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen, is er weinig onderzoek gedaan naar kinderen van gescheiden ouders in een kerkelijke context; wel zijn er wat onderzoeken gedaan in Amerika. Hieruit kwam naar voren dat kinderen van gescheiden ouders als volwassene vaker van de kerk zijn losgeraakt dan kinderen uit ‘intacte’ gezinnen. Tegelijkertijd voelen kinderen die een echtscheiding hebben meegemaakt, zich niet minder verbonden met God dan de andere kinderen. Ondanks dat er minder binding is met de kerk, is er nog wel de religieuze praktijk, zoals bidden.
Hoewel ik dit niet met Nederlandse cijfers kan vergelijken, lijken deze resultaten me een belangrijke reden om de kinderen van gescheiden ouders binnen de gemeente op te zoeken.
Als de band van het gezin wegvalt – waarbij een scheiding ook nog wel eens doorwerkt naar de onderlinge verhoudingen in de familie –, zou de gemeente de kinderen juist niet moeten laten vallen.
Dat blijkt makkelijker gezegd dan gedaan: binnen ander Amerikaans onderzoek onder adolescenten gaf 75 procent aan dat er vanuit de kerk niemand was. Er waren geen voorgangers en geen gemeenteleden die hen steunden ten tijde van de echtscheiding.
Grote vragen
Dat komt overeen met de ervaring van Daniël (zie kader ‘Het erge’) en de anderen die ik heb geïnterviewd: er was meer aandacht voor hun ouders dan voor hen. Enerzijds wordt die aandacht voor ouders gewaardeerd, anderzijds zien alle deelnemers dat de kerk hierin een kans is misgelopen. Zij zijn van mening dat de kerk een onpartijdige plek zou kunnen zijn, afleiding kan bieden en kan helpen in de vragen waarmee ze worstelen. Vragen hadden ze allemaal, ‘grote vragen’ noemde iemand het. Eén vertelde bijvoorbeeld: ‘Ik was ook boos op God. Je zoekt duidelijkheid waarom je ouders zijn gescheiden.’
Elisabeth Marquardt, een Amerikaanse theoloog, stelt zelfs dat de kerk voor kinderen van gescheiden ouders een plek van heling en genezing zou kunnen zijn. Daarvoor is het noodzakelijk dat de ervaring van deze kinderen wordt erkend.
Marquardt is een van de initiatiefnemers van het Amerikaanse onderzoek naar kinderen van gescheiden ouders in relatie tot de kerk. Ze benadrukt dat deze kinderen zich onder alle leeftijden bevinden, omdat een ouderlijke scheiding levenslang doorwerkt.
Ze is open over haar eigen ervaring als kind van gescheiden ouders en over hoe dit doorwerkt in de manier waarop ze bepaalde bijbelgedeelten leest. Ze stipt bijvoorbeeld aan hoe ingewikkeld een tekst als ‘eer je vader én je moeder’ kan worden. Haar belangrijkste aanbeveling aan de kerk is zich in te spannen om de ervaring en vragen van de kinderen van gescheiden ouders te leren kennen.
Schaamte
In de interviews worden daarvan enkele voorbeelden genoemd. Iemand voelt zich gezien door een jeugdleider die op de fiets naar huis soms vraagt hoe het thuis is. Een andere deelnemer wordt een paar jaar na de scheiding opgezocht door het tienerpastoraat; voor haar was dat een plek waar ze kon vertellen over haar thuissituatie.
Nog twee andere deelnemers zijn mee gaan doen aan een gespreksgroep voor volwassen kinderen van gescheiden ouders. Zij ervoeren veel steun aan de onderlinge herkenning en de ruimte voor het gesprek over de gevolgen van de scheiding.
Vergeleken met de Amerikaanse cijfers is een opvallend groot deel van de mensen die ik sprak, lid gebleven van of teruggekeerd naar de kerk. Vaak speelde een partner daarin een stimulerende rol. Verder viel op dat veel deelnemers steun ervoeren van God, ook wanneer er vanuit de kerk weinig pastorale aandacht voor hen was. Iemand noemde dat de terugkerende kerkgang op zondag structuur bood in een tijd waarin alles onzeker was geworden.
Toch is eenzaamheid een gevoel dat verschillende deelnemers gebruiken om de periode rond de echtscheiding te omschrijven. Een ander gevoel is schaamte, en dat weerhield hen ervan om het gesprek met anderen aan te gaan.
Lotgenotencontact
De uitdagende vraag voor de kerk is hoe ze een onpartijdige, luisterende rol zou kunnen vervullen voor kinderen van gescheiden ouders. Hoewel iedere situatie natuurlijk uniek is, noem ik een aantal aspecten vanuit de interviews.
In de eerste plaats biedt een structuur van tienerpastoraat een uitstekende hand: het initiatief ligt bij de kerk en je hoeft je als tiener niet te schamen dat je wordt opgezocht voor een gesprek. In de tweede plaats kunnen gesprekjes tussendoor (zomaar op de fiets) voor een kind van grote waarde zijn. In de derde plaats is het nooit te laat om naar het verhaal van de ander te luisteren, ook de ‘volwassen kinderen’ ervoeren steun door het lotgenotencontact.
Leestips
Ik sluit af met een aantal tips voor wie de ervaring van kinderen van gescheiden ouders beter wil leren kennen of aan de slag wil gaan met pastorale zorg voor hen.
1 Recent verscheen de podcast Gebroken Gelofte, over scheiden in christelijk Nederland. Veel ervaringsverhalen komen aan bod, ook die van een kind van gescheiden ouders.
2 In 2003 verscheen Mijn ouders zijn gescheiden, een weergave van de persoonlijke verhalen van dertig kinderen tussen de twaalf en dertig jaar uit de gereformeerde gezindte. De auteurs, Maria Stoorvogel en Anne Westerduin, willen laten zien wat deze kinderen bezighoudt.
3 Van de hand van ds. J. Belder verscheen in 2013 En ik dan? Als ouders scheiden. De auteur observeert een toename van echtscheidingen in de kerk, maar ziet ook dat de kinderen in deze gezinnen vaak over het hoofd worden gezien. Het boekje verwoordt helder wat bekend is over de gevolgen van een echtscheiding voor kinderen, ook met betrekking tot het geloofsleven.
Ds. Belder illustreert de theorie met behulp van citaten vanuit gesprekken die hij voerde met zestien volwassen kinderen van gescheiden ouders.
4 Daarnaast is zorgbijechtscheiding.nl een informatieve website, gericht op kerken die pastorale zorg willen geven aan jongeren die met echtscheiding te maken krijgen.
Hopelijk zetten al deze initiatieven in beweging om de kinderen te zien, op te zoeken en de ruimte te geven hun verhaal te vertellen.
Geïnteresseerd in meer lezenswaardige artikelen? Neem een jaarabonnement (€ 53). Als welkomstgeschenk ontvangt u De Waarheidsvriend twee maanden gratis. Of maak gebruik van onze actie en lees De Waarheidsvriend vier maanden voor € 10,-!