Groeiende stress

Door: P.J. Vergunst

Actualiteit

03-09-2024

De vakantie is weer verleden tijd en de tank met brandstof om te leven lijkt in deze fase van het jaar bijgevuld. Juist nu lees ik echter veel berichten over groeiende stress bij werknemers, over vermoeide mensen en kwetsbare jongeren. Wat doen we als het gewone leven ingewikkeld geworden is?

Dit jaar staat Nederland op de zesde plaats, en dan doel ik niet op het aantal medailles op de Olympische Spelen, maar op de lijst met gelukkigste landen in de wereld. In een ‘Wereld gezondheidsrapportage’ kijken inwoners uit 140 landen naar onder andere hun inkomen, gezondheidsverwachting, sociale zekerheid en keuzevrijheid. Als je wieg in Nederland staat, dan mag je je zeer bevoorrecht weten.

En toch…, de signalen nemen toe dat het slecht gaat met de mentale gezondheid in ons land, dat mensen schade lijden door ons dienen van de afgod economie, dat een neoliberale verworvenheid als individuele vrijheid geen goed doet maar kwaad sticht.

Langdurig zieken

Voor de zomer was al bekend dat in ons land mensen steeds vaker uitvallen door stress op het werk en dat deze trend de komende jaren sterker zal worden. In één jaar nam het aantal langdurig zieken vanwege stressklachten toe met elf procent. Gemiddeld is een werknemer 240 dagen thuis, wat – daar is het weer, de omrekening van menselijk leed in euro’s – een bedrijf € 315 per dag kost. Oorzaken zijn niet verrassend voor wie volgt wat er gaande is in Nederland: vergrijzing, noodzakelijke mantelzorg, een tekort aan arbeidskrachten.

Tegen deze achtergrond was het thema van de oratie van arbeidspsycholoog prof. Jessica de Bloom, op 28 juni in Groningen, meer dan actueel. Time is honey, de tijd als een schat, luidde de titel van de rede waarin ze inging op de uitdagingen van modern werk, zoals zingeving en werkdruk. ‘Kunnen we wel onderscheid maken tussen werk en vrije tijd in een leven waarin werk niet langer beperkt is tot een specifieke tijd of plaats?’ In haar antwoord betoogde De Bloom onder meer dat de moderne zoektocht naar betekenis en vrijheid tot uitbuiting, uitputting en uitholling van de gemeenschap leiden kan.

Zinvol werk als status

Inzichten van deze wetenschapper kunnen ons helpen. Zoals haar waarneming dat als via kunstmatige intelligentie in bedrijven veel kleine klusjes geklaard worden, voor de werknemers de meest ingewikkelde vraagstukken overblijven en je daardoor altijd op niveau presteren moet. Prof. Verboom zei me lang geleden eens dat hij na de afronding van een grote, intensieve taak zichzelf beloonde door eerst een kleiner iets te gaan doen, wat ontspannen was. En zo mag het gaan.

De Groningse wetenschapper verwoordt ook dat zinvol werk in ons land een enorme status gekregen heeft. Spanning komt er als je dit werk niet vinden kunt, als je werk niet voldoende uitdaging betekent en monotonie dreigt. De oorzaak van al deze narigheid? Prof. De Bloom zegt dat een neoliberaal wereldbeeld en een fixatie op individuele vrijheid ten koste van de sociale aard van mensen belangrijke redenen zijn voor de huidige problemen op de werkvloer. Het individu moet zijn leven inrichten volgens economische principes van efficiëntie. In haar onderzoek gaat zij na hoe we voorkomen kunnen dat vrije tijd er vooral is om te herstellen van werk, hoe we voorkomen dat vrije tijd in dienst van ons werk staat.

Relaties van mensen

De neoliberale idee van individuele vrijheid is natuurlijk een ramp voor mensen die zich hieraan vertillen. Omdat mensen door onze Schepper in een gemeenschap geplaatst zijn, omdat mensen tot bloei kunnen komen in allerlei relaties met familie, vrienden, collega’s. Wat doe je als je echter vooral op jezelf aangewezen bent, als een samenleving uitstraalt dat succes in jouw leven een keuze is? Dan komen kwetsbare mensen in het nauw, jongeren niet het minst.

In de week dat prof. De Bloom haar oratie hield, schreef de Utrechtse hoogleraar Psychiatrie Jim van Os een aangrijpend artikel op de opiniepagina van dagblad Trouw. Hij kritiseerde hierin de ethiek van onze samenleving, omdat het aantal euthanasieverzoeken van mensen onder de dertig jaar in één jaar met ruim de helft toenam vergeleken met het jaar ervoor, met name bij jonge vrouwen. Jonge mensen opteren voor de dood vanwege psychisch lijden, omdat jongeren opgroeien in een maatschappij waarin competitie centraal staat. Euthanasie ‘dreigt te verworden tot een manier om jongeren die niet in een neoliberale maatschappij passen, de dood in te jagen,’ aldus prof. Van Os.

De hoogleraar, die euthanasie overigens wel ziet als een ‘middel om humane stervensbegeleiding te bieden’, tekent de groei van de euthanasieverzoeken als onthullend voor een maatschappelijke crisis, als een wake-up call om de waarden van onze samenleving te heroverwegen.

Zorgzaamheid

Waar vinden we die waarden in onze samenleving, en welke waarden zijn dat? Zorgzaamheid gooit bij mij hoge ogen, en die notie mag gevonden worden bij elke leidinggevende. Een leider is geen hoge functionaris die geniet van zijn of haar positie, die net wat meer inkomen heeft dan een ander, maar is als een herder die oog heeft voor het welzijn van de schapen. Uiteraard geldt dat een kerkelijke gemeenschap – al noemen we daar de leider een ambtsdrager –, maar niet minder voor overheid en onderwijs, bedrijfsleven en zorg. Managers in de zorg die vooral rekenmeesters zijn, zitten niet op de goede plek, al begrijp ik dat elke begroting sluitend hoort te zijn.

Mensen hebben het nodig om gezien te worden door hun leidinggevenden, gezien ook in hun noden. In de roman Schiet maar, ik ben toch al dood van de Spaanse auteur Julia Navarro gaat de Palestijn Zaida met angst en beven werken in de steengroeve, terwijl zijn jongste kind stervende is. Maar, hij moet ook deze dag voor een resultaat in stenen zorgen. Hoe kan een economie prevaleren boven diepingrijpende menselijke gebeurtenissen?

Bijbelse wijsheid

Prof. De Bloom leert ons dat mensen zelf gelukkig worden als ze dingen doen die anderen gelukkig maken. Hier communiceert een arbeidspsycholoog bijbelse wijsheid. Neem Spreuken 21, ‘Wie zijn oren dichtstopt voor het geroep van de arme, ook hij zal roepen en niet verhoord worden’, of Filippenzen 2: ‘Laat eenieder niet alleen oog hebben voor wat van hemzelf is, maar laat eenieder ook oog hebben voor wat van anderen is.’

Deze zomer liet het Nederlands Dagblad Kamerleden aan het woord over de betekenis van religie voor hun politieke keuzen. Wieke Paulusma (D66) vertelt in een van de artikelen dat ze als werker in de thuiszorg zag dat ‘geloof bij mensen rust en vrede kan brengen’. Raakt ze hier aan het geheim? Omdat ze zelf haar christelijke opvoeding achter zich liet, zal Paulusma het verband niet leggen tussen het afscheid van God door zovelen in ons land en de toename van stress, tussen het streven naar meer geld en bezit en de toename van eenzaamheid.

Goedheid

In het volmaakte gebed horen we Jezus ook deze zin uitspreken: ‘Geef ons heden ons dagelijks brood.’ In de catechismuspreken over deze woorden heb ik vaak accent horen leggen op de woordjes ‘heden’ en ‘brood’. We hoeven geen schuren te bouwen voor later en mogen tevreden zijn met het basale. En door anderen opgejaagde mensen of door een samenleving gepreste jongeren mogen tot God komen zoals ze zijn, met hun zonden en hun noden. Zoals Jacqueline van der Waals het Evangelie in poëzie vertolkte:

Hij wil niet dat mijn ziele sterft maar leeft.
O, wonderbare goedheid van den Heer,
Die naar zoo moedeloos een ziel nog vraagt,
Die alle dingen, en ook mij verdraagt.

Leven is dat voor jonge vrouwen, in plaats van een zelfgekozen dood. Op adem komen in het horen van tijdloze waarheden is dat, in een tijd waarin een prestatiecultuur ons voortdurend afrekent.

Begrenzing

In het kader van ons jaarthema ‘Hoor, Hij spreekt’ was er al aandacht voor de rusteloosheid die een smartphone geven kan. In een 24-uurseconomie geldt dat ons werk evenzeer. Het zal oefening vragen om in ons leven de scheiding tussen werken en vrij zijn nadrukkelijker te markeren, al blijven er beroepen waarin dit lastig is. Een vakantietijd is voor ons altijd een periode van nadenken over nieuwe toewijding én nodige begrenzing, om te ontdekken dat het altijd blijft gaan om liefde tot God en tot mijn naaste.

Een cursus om te komen tot innerlijke rust ken ik niet. In een wereld van verantwoordelijkheden en deadlines valt hier trouwens niet zoveel te organiseren. In Mattheüs 11 staat wel de belofte van de Heere Jezus: ‘Ik zal u rust geven.’ Dat gebeurt in een weg van komen tot Hem, in de stilte Zijn stem horen, je hand leggen op Zijn offer, gaan leven bij Zijn geboden en beloften.

Woord voor de wereld

Als de kerk en de theologie vandaag de nood in ons land adresseren, heeft ze een Woord voor de wereld. Alles wat in de plaats van God komt, blijft ons immers benauwen, terwijl in het naderen tot de levende God hoop, verlossing en toekomst geboren worden. In die zin schildert Psalm 42 een universele ervaring, dat opgejaagde dier dat naar water smacht als een beeld van ons verlangen naar God: Wat ben je onrustig, mijn ziel? Hoop toch op God.