Een opvallende beweging
Via haar geschriften werkt de Nadere Reformatie door tot op de huidige dag. Wie kennis wil nemen van deze beweging of er onderzoek naar wil doen, kan niet om de Encyclopedie Nadere Reformatie heen. Met de verschijning van de delen IV en V is deze nu afgerond.
Onder leiding van prof. dr. W.J. op ’t Hof en uit onze kring prof. dr. A. de Reuver is daarmee een standaardwerk in vijf delen op de markt gebracht. Het heeft na de verschijning van deel I in 2015 lang − acht jaar – geduurd, maar het resultaat mag er zijn.
Biografieën
In de delen I en II van de encyclopedie vinden we biografieën van bekende vertegenwoordigers van de hervormingsbeweging uit de zeventiende en achttiende eeuw, zoals van Willem Teellinck, de veelschrijver over de praktijk van het geloofsleven, van Gisbertus Voetius, de eerste hoogleraar aan de Universiteit Utrecht, en van Wilhelmus à Brakel, auteur van de bekende praktische geloofsleer Redelijke godsdienst. Er komen niet alleen predikanten en hoogleraren aan bod, maar ook handelaars, schoolmeesters, overheidsfunctionarissen en boekverkopers. Ze waren allemaal betrokken bij het verlangen naar een doorwerking van het gereformeerde geloof in kerk en samenleving. Dit had de volgende achtergrond. Na de Reformatie in ons land was een Gereformeerde kerk ontstaan met een gereformeerde grondslag. Maar hoe stond het met de beleving en de praktijk van het geloof? Daarover groeide bezorgdheid. Daarom kwam er een beweging op gang met het optreden en de geschriften van Willem Teellinck in Zeeland, de bakermat van de Nadere Reformatie.
Thema’s
In de delen III tot en met V staan allerlei thema’s centraal. Voorbeelden hiervan zijn: aanvechting, avondmaal, bevinding, boekdrukkers, catechese, doodsverlangen, doop, echtscheiding, emotie, eredienst, gebed, gezin, heilszekerheid, huwelijk, kerk, kunst, meditatie, mystiek, ouderdom, overheid, predikant, psalmberijming, puritanisme, roken, slavernij, toneel, tranen, verrukking, wet, wetenschap, zelfonderzoek en zingen. In totaal bespreken ongeveer dertig auteurs ruim 250 thema’s. Dit korte overzicht laat zien dat de Nadere Reformatie allerlei kanten heeft. Ze raakt niet alleen het innerlijke geloofsleven, maar ook de praktijk van het christenzijn en de relatie met de samenleving. Steeds wordt de hervormingsbeweging geplaatst tegen de achtergrond van de Middeleeuwen, de Reformatie en het Engelse puritanisme. Op deze manier komt deze in het licht te staan van de westerse traditie van geloven en belijden.
Leer en vroomheid
Als we de thema’s overzien, krijgen drie terreinen de voornaamste aandacht in de Nadere Reformatie. In de eerste plaats zijn dat de geloofsleer en de vroomheid. De basis van de beweging vormt de gereformeerde traditie in het spoor van Calvijn, zoals verwoord in de Heidelbergse Catechismus, de Nederlandse Geloofsbelijdenis en de Dordtse Leerregels. Daarin staat het werk van de drie-enige God centraal en dat betekent een accent op genade.
Deze nadruk betekent een afwijzing van de arminiaanse positie, die de mens een onmisbare plaats geeft in de toepassing van het heil. Genade betekent niet alleen dat Christus alles heeft volbracht door Zijn lijden, sterven, opstanding en hemelvaart. Ze houdt ook in dat de Heilige Geest het verlossingswerk van Christus toe-eigent in de weg van wedergeboorte en geloof, terwijl Hij daarna de gemeenschap met Christus in stand houdt. Daarom zijn de prediking en de sacramenten zo belangrijk, want via deze middelen past Gods Geest het heil toe en voedt Hij het geloofsleven.
Het accent op de genade betekent niet dat de menselijke verantwoordelijkheid wordt ontkend. Integendeel. Nadere reformatoren beklemtonen de roeping om de Heere te zoeken door kerkdiensten trouw bij te wonen, de Bijbel te lezen en te overdenken, te bidden en de sacramenten te gebruiken. De genademiddelen zijn ook wezenlijk voor het geloofsleven, als voedingsmiddelen voor de verborgen omgang met God. Deze omgang is de kern van de vroomheid als een leven van vertrouwen, eerbied, liefde, afhankelijkheid en gehoorzaamheid. Ze wordt zichtbaar in de praktijk van alledag.
Welzijn van de kerk
De Nadere Reformatie is ook betrokken op het welzijn van de kerk. Ze zet in op een zuivere en trouwe prediking, op catechese, op geestelijk leven, op de heiligheid van de gemeente, op een kerkregering volgens bijbelse norm en op de goede relatie met de overheid. Er verschijnen geschriften over de prediking, catechisatieboekjes en allerlei boeken over het leven met God.
De meeste nadere reformatoren nemen hun plaats in binnen de Gereformeerde kerk, maar anderen komen aan een grens of gaan er overheen. Een voorbeeld is Jodocus van Lodensteyn, predikant te Utrecht. Hij krijgt er steeds meer moeite mee om zijn plaats in de kerk in te nemen, omdat het geestelijk leven zo onder de maat is en hervorming zo moeizaam doorwerkt. Een ander bekend voorbeeld is Jacobus Koelman, dé vertaler van puriteinse geschriften in het Nederlands. Hij is predikant in het Zeeuwse Sluis, maar krijgt problemen met verschillende kerkelijke praktijken, wordt verbannen uit Sluis en leidt daarna kerkelijk een rondzwervend bestaan. Ook de relatie met de overheid kan spanningen oproepen, bijvoorbeeld rond het beroepingswerk.
Geestelijke vernieuwing
Een ander terrein waarop de Nadere Reformatie zich onderscheidt, is dat van de geestelijke vernieuwing. Gods genade brengt behalve vergeving en rechtvaardiging ook een nieuw leven. Het gaat om de ‘praktijk van de godzaligheid’ op alle terreinen, om een leven in liefde en tegelijk in gehoorzaamheid aan Gods geboden.
Dat raakt allereerst het persoonlijke vlak. Tegelijk gaat ook veel aandacht uit naar de huwelijksethiek en de gezinsgodsdienst, want alleen op deze manier kan het geloof op een nieuwe generatie overgaan. De volgende kring is de gemeente. Alleen een heilige gemeente is een licht en een zout. Uiteindelijk gaat het om de doorwerking van het Woord in de totale samenleving en is er ook een woord voor de overheid. Daarom gaan allerlei geschriften in op maatschappelijke zonden als zondagsontheiliging en verkeerde vormen van ontspanning, terwijl ze oproepen tot een leven van gehoorzaamheid aan God.
Betekenis
Heeft de Nadere Reformatie betekenis gehad? Deze vraag kunnen we van twee kanten benaderen. Enerzijds heeft ze een beperkt effect gehad, want het is haar nooit gelukt om kerk en samenleving echt te hervormen. De echte aanhang van de beweging was uiteindelijk maar klein. Anderzijds is het indrukwekkend dat nadere reformatoren zo ijverig en volhardend hun geestelijke idealen probeerden te realiseren, vaak onder tegenstand en kritiek. Op deze manier werden verschillende concrete resultaten zichtbaar.
Het belangrijkste is dat de Nadere Reformatie vele levens en gezinnen alsook allerlei kerkelijke gemeenten aantoonbaar heeft beïnvloed via prediking, catechese en lectuur. Daarnaast heeft ze betekenis gehad voor het onderwijs en de literatuur. Bovendien werkt ze met name via haar geschriften door tot op de huidige dag. Daaruit valt nog steeds genoeg te leren over het kennen van de drie-enige God en het leven voor Zijn aangezicht.
Wens
Bij de presentatie van het laatste deel van de encyclopedie op 15 april in de kerk van Linschoten werd veel dank uitgesproken. Er werd ook een wens geuit: Zou de redactie nog eens afzonderlijk in willen gaan op de betekenis van de Nadere Reformatie voor nu? Wat kan een jonge generatie enkele eeuwen later precies leren van deze beweging? Het zou mooi zijn als we hierover ook iets kunnen lezen, om te ontdekken welk geestelijk goud in onze gereformeerde traditie verborgen ligt en wat dit voor vandaag betekent.
Met dit standaardwerk is er in elk geval genoeg materiaal aanwezig om kennis te nemen van een opvallende beweging in de geschiedenis van ons land.