Seksuele revolutie
Kardinaal dr. W.J. Eijk verzorgde vanaf de jaren negentig voor aanstaande priesters colleges seksuele ethiek en huwelijksmoraal. Dit collegemateriaal is gebundeld in De band van de liefde en ook uitgebreid. Op tafel ligt een doorwrochte seksuele ethiek vanuit rooms-katholiek perspectief.
Kardinaal Eijk over zijn bedoeling met dit boek: ‘Zo kan er een breder publiek dan alleen theologiestudenten mee bereikt worden.’
Is dit boek ook een pleidooi?
‘Niet zozeer in de zin van een verdediging, wel in de zin dat duidelijk wordt gemaakt hoe de katholieke seksuele moraal in elkaar zit. Ik hoop dat mensen meer open gaan staan voor deze moraal. Hier bestaat veel onbegrip over, maar men vergeet dat huwelijk en seksualiteit verankerd zijn in Gods scheppingsorde. Die is onveranderlijk, zelfs de paus kan deze niet veranderen!’
Hoe ziet u de impact van de seksuele revolutie om u heen?
‘Mijn generatie heeft de merkwaardige ervaring meegemaakt op een breukvlak in de cultuur te staan. Ik heb zelf die oude cultuur eind jaren vijftig, begin jaren zestig nog meegemaakt. In die wereld bestond een hechte koppeling tussen huwelijk, seksualiteit en voortplanting. In de loop van een paar jaar is dat losgelaten. We werden welvarender en konden daardoor onafhankelijker leven.’
Individualisme
‘Dat leidde tot meer individualisme. Dat heeft zich alleen maar versterkt; we leven nu in een hyper-individualistische cultuur. De individualistische mens heeft geen behoefte aan iets wat hem overstijgt en al helemaal niet aan God. Ook heeft men geen behoefte aan de gemeenschap. Je ziet dat bij relatievorming: de overheid of de kerk speelt daar nauwelijks nog een rol in. Het huwelijk is gewoon een menselijke creatie, geen ordening van God meer. Wat ik doe op het gebied van relatie, seksualiteit en voortplanting, is nu helemaal mijn zaak geworden. De opkomst van de hormonale anticonceptie heeft dat natuurlijk ontzettend vergemakkelijkt.’
Waarom hebben we als kerken dat niet goed kunnen handelen?
‘De individualisering hield natuurlijk niet op bij de deur van de kerk. Die cultuur is ook de kerk binnengedrongen. Heel veel katholieken (en ook protestanten) hebben die cultuur geassimileerd. Het blijkt elke keer weer dat de cultuur vat krijgt op gelovigen. Al zijn we niet van deze wereld, we leven wel in deze wereld en het risico bestaat dat die wereld vat op ons krijgt. Dat is in heel sterke mate gebeurd de laatste vijftig, zestig jaar.’
De Amerikaanse sociologe Mary Eberstadt heeft in verschillende publicaties laten zien wat de gevolgen zijn van de seksuele revolutie. Die zijn dramatisch…
‘Paus Paulus VI voorzag in de jaren zestig dat als mensen vrije seksuele relaties met elkaar kunnen aangaan, zonder risico van zwangerschap als gevolg van anticonceptie, dit grote gevolgen zou hebben, ook voor de beleving van het huwelijk. En na hem zijn de ontwikkelingen doorgegaan. Internet kwam op met als gevolg dat ideeën snel verspreid worden en ook porno zijn intrede kon doen.’
Waarom is de huidige crisis zo ernstig en wat staat er op het spel?
‘De ondermijning van het huwelijk heeft geleid tot een schrikbarend hoog percentage echtscheidingen, bijna 40 procent. Dat betekent dat kinderen in gebroken gezinnen of in pleeggezinnen opgroeien en dat is nadelig voor de ontwikkeling. We zien een vergaande desintegratie in de samenleving, als gevolg van het uiteenvallen van gezinnen, maar vooral door het hyperindividualisme in de huidige samenleving. Het aantal jongeren dat hulp nodig heeft, is enorm gestegen, alsook het aantal depressies en suïcides.’
De komende jaren
‘Hoe dat zal uitpakken? Dat kan niet gunstig zijn. Ik vrees dat op den duur de leefbaarheid van de samenleving op het spel staat. De geschiedenis heeft laten zien dat liberalisering van de seksuele moraal uiteindelijk tot onleefbare samenlevingen leidt. Je ziet dat bijvoorbeeld bij pornografie. Het percentage mensen dat hieraan verslaafd is, is schrikbarend. Hoe dat uitpakt, zullen we in de komende jaren zien, maar dat pornografie ondermijnend is voor een huwelijk of relatie, dat is duidelijk.’
Ziet u nog een weg terug voor het Westen?
‘Niet op korte termijn. Of deze hyperindividualistische cultuur blijft… ik denk dat deze ook op een gegeven moment verdwijnt – zoals alle culturen op een gegeven moment verdwijnen. Maar een samenleving kan ook terugkeren op haar schreden. Het Joodse volk is ook heel wat keren afgeweken en uiteindelijk toch weer bij de les gebracht.’
Wij leven in een cultuur die het christelijke denken over seksualiteit niet meer begrijpt. Hoe dienen we hiermee om te gaan om toch ons standpunt op een zorgvuldige, tactische manier uit te leggen? Hoe moeten we staan in de maatschappij?
‘Het is Christus’ opdracht om de bijbelse boodschap aan alle volken te verkondigen en hen tot Zijn discipelen te maken. Die opdracht geldt onverkort, ook voor ons vandaag. De bijbelse scheppingsordeningen over huwelijk en seksualiteit vormen daar een onderdeel van. De moraal is onvervreemdbaar onderdeel van de geloofsleer.
Wel is goed ons af te vragen hoe we dat kunnen doen op een toegankelijke manier die zo weinig mogelijk tegenstand en wrevel oproept. Je mag voorzichtig zijn, maar je moet de boodschap wel uitdragen, die mag je niet veranderen of verzwijgen. En nogmaals: de leerling staat niet boven de Meester. Dat moet je gewoon incasseren uit liefde tot Christus. Het is die liefde die ons elke weerstand doet overwinnen. Ik zou elke christen op het hart willen drukken: kom voor je geloof uit. Want hoe meer we dat doen, hoe meer we anderen tot denken aanzetten.’
Seksuele moraal is compleet veranderd
Kardinaal Eijk schreef een doorwrochte seksuele ethiek vanuit rooms‑katholiek perspectief. Het is bewonderenswaardig dat hij op zijn leeftijd en met zijn intensieve werkkring hier tijd voor vond. Dit getuigt van een hoog arbeidsethos. Nadrukkelijk vermeldt hij in het voorwoord dat het gaat om een systematisch‑theologische benadering, geen pastorale verhandeling. Het boek maakte de nodige emoties los en riep weerstand op, maar Eijks opponenten hadden deze systematische insteek beter moeten verdisconteren.
Helder beschrijft Eijk de complete landschapsverandering die de afgelopen zestig jaar heeft plaatsgevonden op het gebied van de seksuele en huwelijksmoraal als gevolg van de toegenomen individualisering. Wie dit tot zich door laat dringen, realiseert zich des te meer wat we kwijtgeraakt zijn. Het bepaalt ons erbij hoe urgent in deze maatschappelijke context seksuele ethiek vandaag is.
Het lichaam
Protestanten kunnen daarbij veel leren van rooms‑katholieke auteurs. Waar veel protestantse schrijvers op drift raken (denk aan recente publicaties van Leene/Erwich en De Bruijne), is het een verademing een auteur te lezen die denkt vanuit de scheppingsorde van God en de geldigheid daarvan erkent voor alle tijden en situaties. De grootste kracht daarbij is dat katholieke ethici iets hebben wat protestanten missen: een theologie van het lichaam. Steunend op de diepe bijbelse inzichten van Johannes Paulus II kan Eijk de relevantie daarvan inzichtelijk maken voor thema’s als gender, huwelijk en seksualiteit. Deze benadering biedt een holistische visie op de mens, waarin alles met alles samenhangt. Het lichaam is een wezenlijk aspect van de menselijke identiteit en persoon. Vanuit die optiek ga je begrijpen waarom een transitie als verraad van het lichaam geldt of waarom anticonceptie veel ingrijpender is dan veel protestanten vermoeden.
Eijk gaat uitvoerig in op het wezen en de betekenis van het huwelijk. Hierbij is hij veel in gesprek met de (rooms‑katholieke) traditie, hoewel hij ook bijbelse noties (het huwelijk als beeld van de drie‑enige God, als beeld van Christus en de gemeente) volop aan de orde stelt. Het laatste gedeelte van het boek is meer casuïstisch opgezet waarbij de aartsbisschop ingaat op allerlei zonden tegen de kuisheid binnen en buiten het huwelijk. Uitvoerig gaat hij hierbij in op het thema homoseksualiteit. Bij al deze thema’s klinkt zijn achtergrond als medicus mee.
Een wegwijzer
Protestanten zullen niet alle inzichten van Eijk delen, met name de massieve visie op echtscheiding ligt mijns inziens wat genuanceerder. Dat neemt niet weg dat dit boek tegelijk als een spiegel fungeert. Hier is een ethiek die veel meer dan protestanten gewend zijn de traditie heel serieus neemt. In dat licht zie je ineens des te scherper hoe makkelijk wij ons mee laten nemen door allerlei trends die voor hen die ons voorgingen, ondenkbaar zouden zijn geweest. Kortom, een boek dat de geest scherpt en een wegwijzer kan zijn voor iedereen die de traditie van de kerk der eeuwen serieus wil nemen.